Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü

“Eşine az rastlanır bir gözlemci olan Evliyâ Çelebi aynı zamanda, anlatmak istediğini en uygun sözcük ve deyimlerle yazıya geçirme yeteneğine sahip bir söz ustasıdır. Dil ile kültür / yerel kültür ve dil ile nesne arasındaki bağlantının bilincine en doğal yoldan, yani gezerek ve yaşayarak ulaşmış olan, kendi çağının insanlarından çok değişik yaratılışta olduğu anlaşılan bu yazar, kültür çeşitliliğinin önemini kavramış, güzelliğini tadabilmiştir.Çeşitli bölge ve ülkelerde gördüğü değişik şeyleri hep yerel ağızlardaki ya da yabancı dillerdeki adını da söyleyerek anlatır. Bir dilin tarihsel sözlüğü yapılırken sözcük ve deyimleri seçe seçe kullanan böyle bir söz ustasının eserindeki tanıklardan çok büyük ölçüde yararlanmak gerekir. Bunun en kestirme yolu da Seyahatnâme’nin tümdizinini (concordance) yapmak ve bunu Türkçenin Büyük Tarihsel Sözlüğü’nün temel taşlarından biri olar kullanmaktır.” Semih Tezcan Evliyâ Çelebi’yi daha iyi anlamak, kullandığı yer yer gizemli, anlaşılmaz dili çözmek için usta işi bir kılavuz, bir başucu, elaltı kitabı…

Evliyâ’nın pek sevdiği deyimlerin çoğunu kendisinin türetmiş olduğu anlaşılıyor. Bunları öylesine sık, öylesine yerine oturtarak, öylesine kendisinden emin biçimde kullanır ki, bu türetmelerde bir kelime oyunu bulunup bulunmadığını, bunların belli bir amaca yönelik olarak biçimlendirilip biçimlendirilmediğini söylemek zordur. Fakat başvurulan dilbilimsel süreçler – bulaştırma, anlamı kaydırma, vb. – bu süreçlerin uygulandığı her yerde açıkça fark edilebilir. Bu cümleden olmak üzere: “kesme, bir ünlüyü düşürme” anlamını taşıyan cezim kelimesini, “suyun çekilmesi, alçalması” demek olan cezir yerine geçirir, (IV 344b35, 361a9, 362a26); “kahraman” anlamına gelen hümam’ı “güvercin” anlamına gelen ?amam yerine kullanır (IV 343a24, 30); “Kanopus Yıldızı”nın adı olan Süheyl’i “at kişnemesi” anlamına gelen sahil (IV 231a12, 268b7, etc.) yerine geçirir.