Utanca Bakmak

Yüz kızarır, baş aşağı eğilir, omuzlar öne doğru kısılır. Kişi kendisine yönelen bakışların ağırlığını neredeyse fiziksel olarak duyumsar. Gözler yere çevrilir; görünmez olmak ister insan. Utanç duygusunun beden üzerinde bu ve benzeri bir dizi etkisi var. Çoğunlukla utancın ters kutbunda yer aldığı düşünülen gurur veya övünç ile özdeşleştirilen jestlerin, dikleşen omuzların, yukarı kalkan çenenin, ileri dikilen gözlerin tam aksine, “yer yarılsın da içine girsin” ister utanan beden. Utancın kendisinin görünür olma ihtimali daha da çok utanç doğurur. Peki kim ne zaman nelerden utanır ya da utandırılır? Utanç, kişinin üzerinde hissettiği (gerçek ya da hayali) gözlerden kaynaklanıyorsa, bu gözler kimlere aittir ve neye bakar? “Yerin dibi” ile, “baştan aşağı dökülen kaynar sular” ile tanımlanan utanç hissinin harekete geçirilmesi ile hangi tahakküm ilişkileri kurulur, neler “yüz kızartıcı” bulunur? Aynı zamanda perde anlamına gelen hicap, evlerin içini veya kadın bedenini saklayabilen bu örtü aslen neyi gizler; hicap neden duyulur? Utanma sözcüğünün kökündeki “ut” eski Türkçede aynı zamanda “edep yeri” anlamına gelir; bu coğrafyada neler edepsiz, rezil, ayıp ve iğrenç kabul edilir; dışlamanın ve dışlanmanın özneleri kimlerdir? Evde, sokakta, iş yerinde, okulda, sosyal medyada neler utancı doğurur veya bertaraf eder; utan(dır)ma çarkları neden durmadan çalışır?: Çıplaklık gizlenmelidir; arzunun ulu orta ifadesi yakışık almaz; kamusal temas ayıplanır; yoksul veya başarısız olmaktan kişi sorumlu tutulur; milli anlatıların ve cinselliğe dair normların dışına taşanlar hizaya çekilir; tüketim kültürü kendini yeni metalarla sürdürürken eskiyen, ucuz ürünler mahcubiyet yaratır: demode elbiseler, külüstür arabalar, eski model telefonlar... Başkaları ne düşünür, el âlem ne der, rezil olduk, ayıp oldu, hiç yakışıyor mu...
Utanç sosyal hayatı şekillendiren duygulanımlar haritasında önemli yer tutar. Kişinin kendisine bir ötekinin gözünden bakarak hoşa gitmeyen, kabul edilemez veya gülünç duruma düştüğünü düşündüğünde, yetersizlik ve değersizlik hissi ile gelen ve saklanma arzusu doğuran bir his olarak tanımlanabilir. Duygulanım teorilerini derinden etkileyen ve utancı kapsamlı biçimde inceleyen psikolog Silvan Tomkins’e göre utanç aslen iletişimin vazgeçilmez öğelerinden biridir; oldukça bedensel bir şekilde deneyimlenir ve ötekinin bakışları çok yakından ilgilidir. Utanç ile kızaran yüz, aşağı doğru çevrilen gözler, yüzün görünürlüğünü en aza indirmeye, büyük oranda yüz ve gözler üzerinden kurulan iletişimi minimum düzeye çekmeye gayret eder. Toplumsal cinsiyet ve queer teori alanında kuramcı Eve Kosofsky Sedgwick ise hem bireysel hem sosyal bir duygulanım olarak tanımladığı utanca kendilik duygusunu şekillendiren, ilişkilerdeki hareketleri imleyen bir his olarak bakar ve bu yüzden de utancın kimlik inşasını ilişkisel bir alanda tartışmaya olanak verdiğini öne sürer. Fakat Sedgwick’e göre utanç salt negatif bir his değildir çünkü arzulanan ilginin azalması ile ortaya çıkar ve bu ilginin geri kazanılması arzusunu da barındırır. Jean Paul Sartre’da Varlık ve Hiçlik’te utancın ilişkiselliğine vurgu yapar; “her zaman birisinin karşısında”, başkasına göründüğümüz halimizle utandığımızı ve bu durumun hem bu bakışa sahip olana hem de bakışın ucundakine dair çok şey söylediğini yazar.
Elbette bu bakışlar salt kişilere ait değildir: bedenlerin ve sözlerin dolaşım alanlarını belirleyen, ahlaki değerleri yeniden üreten, normatif olan/olmayanı belirleyen, sınıf, ırk ve toplumsal cinsiyet üzerinden kurulan tahakküm biçimlerini üreten toplumsal ilişkiler sonucu ortaya çıkar. Nitekim, Norbert Elias’ın Batı toplumlarında uygarlığı şekillendiren temel duygulardan biri olarak tanımladığı utanç, kimin daha uygar, kimin uygarlık dışı/utanç verici olduğunu belirlemekte önemli bir kıstasa dönüşür. Kent ve sınıflı toplum üzerine araştırmalarında Richard Sennett de modernleşme sürecinde utanç hissinin daha önceden olmadığı kadar etkin hale geldiğinden bahseder. Sennett’e göre, sanayi toplumu ile birlikte kişi kendi konumundan, zayıflığından ve daha güçlü birine bağımlı olmaktan utanır hale gelir; (sınıfsal) konumundan kendisini sorumlu tutmaya başlar.
Utanç sıklıkla suçluluk duygusu ile karşılaştırılmıştır. İkisi arasındaki ayrım çoğu zaman suçluluğun cezaya ve itirafa dönük, utancın ise gizlenmeye dönük olması üzerinden yapılır. Bu bakış açısına göre, suçluluk duygusu için mutlaka bir dış gözlemci gerekmezken, kişi değerlerine ve kendinden beklentilerine uygun düşmeyen bir eylemi sonucunda da suçluluk duyabilirken, utancı doğuran kişiye yönlendirilmiş bakışlardır. Dolayısıyla, utancın kişinin ne olduğu ile ilgili, suçluluğun ise ne yaptığı ile ilgili olduğu varsayımı dile getirilir. Fakat ne olduğumuz veya yaptığımıza atfedilen anlam ve değerlerin tarihsel ve toplumsal olarak şekillendiğini göz önünde bulundurursak bu ayrımların o kadar kolay yapılamayacağını öne sürebiliriz. Hatta, İtalyan tarihçi Carlo Ginzburg’u takip ederek, genelde daha geleneksel olan ile özdeşleştirilen (Doğu) “utanç kültürleri” ile modern olarak kodlanan (Batı) “suçluluk kültürleri” arasındaki ayrımın sadece indirgemeci ve yanıltıcı değil aynı zamanda hiyerarşik ikilikler üreten de bir ayrım olduğunu öne sürebiliriz. Dolayısıyla utanca kültürel sabit olarak veya suçluluk ile farkı üzerinden değil, birçok başka duygulanım ve kavramla iç içe geçmiş bir şekilde bakmak daha verimli olacaktır. Vicdan, pişmanlık, sorumluluk, gizlilik, hicap, ar, mahremiyet, ahlak, namus, tabu, ayıp, itiraf, sessizlik, ifşa, hürmet, saygı, hayâ, şeref, onur, gurur... Farklı utanç biyografilerini birbirlerine bağlayan toplumsal mekanizmaları incelemek, bu kavramlarla ve onların özgül bağlamlardaki anlamları ile de uğraşmak anlamına gelecektir.

Utanç üzerine sinema bağlamında düşünmeye başladığımda ilk olarak aklıma geçmişten birtakım gündelik, sıradan anların görüntüsü ve duygusu üşüştü. Aile evindeyim; tam olarak kaç yaşındayım bilmiyorum ama akşamları odama kapanmak yerine annem ve babamla oturmayı tercih edecek kadar ve cinsellik hakkında en ufak bir fikrim olmayacak kadar küçüğüm hâlâ. Akşam ailece en rahat pozisyonları alıp televizyonda film izlerken, birden bir öpüşme sahnesi başlıyor. Ya da daha fenası –gösterildiği kadarıyla da olsa– bir sevişme sahnesi. Utançtan kızarıyorum. Televizyona bakmamaya çalışıyorum ama bakmamaya çalışmamın çok görünür olmamasına da çalışıyorum. Utancımdan da utanıyorum. Oysa elbette rahat rahat izlemek, öpüşmenin sevişmenin neye benzediğini anlamak isterdim. Hatta mümkün olsa o sahneleri durdurup geri sarmak, tekrar tekrar oynatmak, dondurmak, incelemek, çalışmak isterdim. Ama o anları gördüğümü gören ebeveynlerimin varlığının verdiği gerilimle, hemen bitsin istiyorum bu sahne. Onların olduğu yöne asla bakmasam da annem ve babamın da gerildiklerini hissediyorum. Öpüşen, sevişen insanları birlikte izleyen aile üyelerinin birbirinden utancı. Kanal değiştirilse bir türlü, değiştirilmese bir türlü. Oturma odasında ailece yaşanan bu küçük toplu utanç anları sayısız kere yaşanmış gibi. Bazı seferlerde gerilime dayanamayan annemin kanalı değiştirdiğini de hatırladığımı sanıyorum.
Yani aklıma ilk önce izleyicinin utancı geliyor. Oysa sinemanın en büyük vaatlerinden birinin utançtan azade bir gözetleme hazzı olduğu, psikanalizden beslenen film teorisinin hâlâ en sık yüzünü döndüğü düşüncelerden biri. Voyörizm: İzleyicinin, kendisine geri dönüp bakamayacak, bakışa karşılık veremeyecek insanları görünmez bir pozisyondan, gizlice izleme lüksü. Bakışımızın nesnesi olanların, yani film dünyasının içindeki insanların, onları dikizleyen bakışlarımızı yakalama şansı yok ama ya aynı ‘suçu’ paylaştığımız diğer izleyiciler? Büyük bir sinema salonunda ya da bir evin küçük oturma odasında, aynı hazzı ve suçu paylaşanların birbirinden duyduğu utanç?
Sonra, zihnim bu anıdan biraz daha ileri bir zamana sıçrıyor. Lise yılları; hâlâ ailemle yaşıyorum ama artık aileden kurtarılmış bölge olan odamı mecbur olmadıkça asla terk etmiyorum; akşamları da televizyon karşısında annem ve babamla buluşmuyorum. Aile evini terk ettikten sonraki hayatım başlayana kadar geçecek süreye sabretmemin tek yolu odama kapanmak. Ama, o yıllarda artık hiçbir muhabbetimin kalmadığı annemle bir ortak zevkimiz var; paylaştığımız ender anlardan biri, gündüz televizyonda döndürüle döndürüle yayımlanan Yeşilçam filmlerini seyretmek, özellikle de melodramları. Odamdan çıkmamı ve kendisiyle vakit geçirmemi sağlayabilecek bir fırsat olduğunu bildiği için, televizyonda ne zaman bir Yeşilçam melodramına denk gelse hemen neşeyle seslenip beni yanına çağırıyor. Son derece çatışmalı olan ilişkimiz için bir ateşkes ortamı sağlıyor çünkü Yeşilçam. Hiç sevmediğim Türk kahvesini sadece o zamanlar içiyorum, ikimize ait o Yeşilçam ritüelinin parçası olmuş çünkü, bozasım yok. Bu filmler yukarıda anlattığım gibi, bazı ‘yabancı filmler’in yarattığı türden bir paylaşılan utanç dalgasına sebep olmuyor evimizde, aile içinde.İmtina Taktikleri
Linda Williams, 1960’lara kadarki Amerikan filmlerinde “hayatın şehevi gerçeklerinin itinayla –ve genelde absürt bir şekilde– dışarıda bırakıldığını”, uzun yıllar boyunca “sadece öpüşen” Amerikan sinemasının bu anlamda bir “uzatmalı ergenlik” geçirdiğini söylüyor. Williams özellikle, 1930’ların muhafazakârlaşan Amerika’sında filmlere dönük sansür uygulamalarını baştan engellemek için Hollywood’un kendi içinde uygulamaya soktuğu bir otosansür mekanizması olan Production Code’un (film endüstrisi yasaları) yürürlükte olduğu 19341966 arasındaki döneme odaklanıyor. Bu dönem boyunca, “seksin bayağı biçimlerinin” yasaklandığını, yasanın bundan kastettiğinin de “tutku dolu sahneler” olduğunu aktarıyor ve bu yoğun sansür yıllarında çekilmiş filmlerin cinselliği dışarıda bırakmak için nasıl stratejiler geliştirdiğine bakıyor. “Uzatmalı ergenlik” tanımı şu yüzden ilgi çekici; cinselliğin farkında olan, cinselliğin sınırlarında gezen ama sınırı geçemeyen bir hale işaret ediyor. Cinselliğin bir gündem olmadığı değil de yokluğuyla büyük bir gündem olduğu bir hal. Williams, ele aldığı dönemin filmlerinde bir “gizil (latent) cinsel bilgi” olduğunu söylüyor; “bu filmler seks diye bir şeyin varlığını aynı anda hem biliyor hem de bilmiyor gibi görünüyorlar” diyor.Devamı bu sayıda...

Queer yaşamımın Toronto’da ayırt edilebilir şekilde varoluş kazandığı 1993’te yeterince queer olduğumu hissetmeme kaygılarımı hatırlıyorum. Sapkınlık fikriyle, S/M’yle ve seks-pozitif kültürle, uzun saçımla, genel ırksal özbilincimle ilgili sıkıntılarım yüzünden ne yürüyüşüm ne konuşmam queer duruyordu. Dört dörtlük bir queer özne olduğumu hissetmeye başladığımdaysa tam tersi endişeler hissettim: Uyum sağlamayı fazla iyi becermiştim. Sadece birkaç yılda queer olmuştum ama beraberinde belirgin bir utanç duygusu edinmiştim. O sırada queer’liğe giden yolun sonuna geldiğimde Arap kültürüne de veda edeceğimi hissediyordum – eşcinselliğin Araplara ait bir şey olmadığında ısrar eden anneme hiç minnettar değilim bu konuda. Gelgelelim, günün birinde benim arzularımı anladığını, hatta özdeşlik hissettiğini beyan ederek beni şaşırttı; hatta bana bir adamla evlenme, aile kurma, kadın sevgililerimle de kenardan kenardan ilişkilerimi sürdürme ihtimalini düşünmemi önerdi. Irak’ta bu işin böyle yapıldığını “işittiğini” söyledi çekingence. Arap geleneklerinin standartlarına uyamadığımdan, ailemle ilişkim –o dönemde bildiğim tek Arap topluluğu onlardan ibaretti neredeyse– çok zedelendi ve iletişimimiz her yıl biraz daha azaldı. Tek bir Arap queer arkadaşım olduğundan, queer Arap olmanın ne anlama geldiğini kavrayamıyordum. Çığır açıcı Bareed Mista3jil [Express Posta / Acele Posta]: Gerçek Hikâyeler, Arap queer olmanın anlamına bir pencere açıyor. Bareed’i çıkaran Meem adlı 2007’de kurulmuş Lübnanlı grup 350 lezbiyen, biseksüel ve queer kadın ve transseksüelden oluşuyordu. Bu grubun amacı toplumsal anlamda tecrit olmuş queer’lere ulaşmak. Beyrut’taki gönüllüler tarafından işletilen Womyn House’ta üyelere yönelik atölyeler, destek grupları, bireysel psikolojik danışmanlık, film gösterimleri ve tartışma grupları gibi hizmetler var. Meem’in Bareed’i yayımlamaktaki amacı üyelerinin yaşamlarına ses olmak ve “Lübnan toplumunu yüzyıllardır sesleri işitilmemiş gerçek kişilerin gerçek hikâyeleriyle tanıştırmak”. Bareed’in editörleri, çoğunluğu kadın olan kırk bir kişinin “gerçek hikâyelerini” Meem’in gizlilik ve güvenlik gerekçesiyle adı açıklanmayan 150’den fazla üyesiyle yapılan görüşmelerin yazılı kaydından derlemiş.
Ortadoğu’da özellikle kadınlar arasındaki hetero-olmayan cinselliklere dair çok sınırlı tarihsel ve yazınsal kaynak bulunuyor. Bu yüzden Bareed’in yayımlanması hayli dikkat çekti; Menassat gibi çevrimiçi dergilerde ve Journal of Middle East Women’s Studies gibi akademik dergilerde kitapla ilgili yorumlar çıktı; San Francisco’da okuma tiyatrosu yapıldı, benimki de dahil olmak üzere üniversitelerde okutuldu. Bareed’in 2009’da yayımlanmasını mümkün kılan şey, insanların bir araya gelmesine ve çevrimiçi anonimliğin güvenliği içinde bir topluluk oluşturmasına yardımcı olan sosyal medyadaki ilerlemelerdi. Düzenli olarak toplanan Meem üyeleri olan katılımcılar birbirlerine yabancı değillerdi; bu yüzden onların hikâyeleri Lübnan’daki sıkı ilişkiler kurmuş bir topluluğun içyüzünü anlamamızı sağlamanın yanı sıra duygusal ve siyasi içerimler barındıran yaşamlarının iç içeliğine dair bir anlatı arşivi oluşturuyor.
Batılı cinsel kimliklerin tanıdık adlandırmalarını kullanan ve Batılı bağlamlarda kavgası verilen amaçlarla aynı doğrultuda olan amaçları –özgürleşme, gey hakları ve toplumsal tanınma– dillendiren çoğu yirmili ve otuzlu yaşlardaki bu queer erkekler ve trans bireyler basitçe ya da naifçe Batılı queer epistemolojisini sahiplenmekle kalmıyor. Daha ziyade çeşitli yerel ve jeopolitik baskılar altında cinselliklerini şekillendiriyor ve müzakere ediyorlar. Onların hikâyeleri queer Arap oluşun ne şekilde olduğu üzerine düşünmeye başlamamıza yardım ediyor: karışık, karmaşık bir melez ve tamamlanmamış. Bareed’de Batı emperyalizmi ve küreselleşme koşulları, sömürge geçmişinin ayıplama mirasları ve savaş sonrası Lübnan’ın gündelik yaşamı üzerinden kolektif queer deneyimin haritası çıkartılıyor. Bu metinde temsil edilen queer Arap grubu açısından topluluk haline gelme sürecinin önemli bir veçhesi bence utanç hakkında konuşmaya açıklıktır. Bareed’in çarpıcı bir özelliği utancın anlatılarda dolaylı ya da dolaysız olarak çok sık karşımıza çıkmasıdır. Metnin yakın bir okuması utancın Arap queer oluşunda nasıl üretken olabileceğini gösterecektir. Elspeth Probyn’e göre utanç duymak önemli olanı harekete geçirir, çünkü “sizi utandıran şey sizin için önemli olan şeydir, özsel bir parçanızdır.” Utançta ilişkisellik ve aidiyete yatırımlarımıza ilişkin endişelerimiz ve dertlerimiz belli olur. Eve Sedgwick’in teorileştirdiği üzere, utanç daima ilişkide meydana gelir ve bu yüzden birbirimize en derin yatırımlarımızla temas etmemizi sağlar. Ayrıca, utanç, daima dolaysız bir bedensel etkisi olduğundan, derin düşünmeyi ve hatta buluşları davet eder. Hatta Bareed’de kendini gösteren şey, marjinalleşmenin ve ayıplanmanın acı verici güçlüklerini yaratıcı şekilde müzakere eden bir topluluğun filizlenişidir. Utancı aşma mesajı veren Stonewall-sonrası onur siyaseti stratejilerinin aksine bu topluluk kendini utanca karşı değil utanç yoluyla icat eder. Açık konuşmak gerekirse, yazarların anlatıları Batılı onur ve gey hakları söyleminden yoksun değildir ama anlatıcıların çoğu gelenek ve aile (cinsel ayıplanma alanları) ile modern queer yaşam arasında bir seçim yapmaya direniyormuş gibi görünüyor. Bareed gey hakları ve toplumsal özgürlüğün bedelinin aile bağlarından ya da dinden yoksunluk anlamına gelmediği bir gelecek umudunu açığa vurur. Bir başka deyişle, yazarların çoğu açısından grup aidiyetinin kaybı “açılma” hakkı için yapmak istedikleri bir fedakârlık değildir.Devamı bu sayıda...