Sokrates

Sokrates felsefe tarihinin en ilginç simasıdır; bizim bugün anladığımız haliyle felsefenin onunla başladığını, hiç değilse onun sayesinde büyük bir atılım yaptığını söylemek yanlış olmayacaktır. Ne var ki bu yargıya filozofun yazdıklarından yola çıkarak varmış değiliz; zira düşüncelerini yazarak değil konuşarak ifade eden, yazmak yerine bir topluluk önünde diyalog biçiminde yürütülen tartışmalar yapmayı seçen bir filozofla karşı karşıyayız. Durum buysa, Sokrates’i düşünce tarihinin çok önemli bir dönemecine yerleştiren geleneksel kavrayışa koşulsuz güvenimizin gerekçesi nedir? Felsefe tarihinin gündemini daima meşgul eden ama asla çözülemeyen “Sokrates problemi” de bu soruyla ilgilidir. Buradaki mesele geride yazılı eserler bırakmayan bir filozofu kurgulamanın zorluğu, hatta neredeyse imkânsızlığıdır.

Kimdir Sokrates? Kaynaklarda onun İÖ 470/469 yılında Atina’nın Alopeke bölgesinde taş yontucu bir baba ile ebe bir annenin, Sophroniskos ile Phainarete’nin çocuğu olarak dünyaya geldiği, Ksantippe’yle evliliğinden Lamprokles, Sophroniskos ve Meneksenos adlarında üç oğlan çocuğa sahip olduğu, İÖ 432’de Potidaia, İÖ 424’te Delion ve İÖ 422’de Amphipolis çarpışmalarında büyük cesaret gösterdiği, felsefi tartışmaların yönünü insanla ilgili meselelere, nelik sorgulamalarına çevirdiği, kentin tanrılarına inanmama ve gençleri yoldan çıkarma suçlamalarıyla İÖ 399 yılında ölüme mahkum edildiği söylenir. Ne var ki bu söylenenler de dahil olmak üzere onun hakkında ileri sürülen hiçbir bilgi kesin değildir. Baba adının “ölçülü” (sophrôn), anne adının “erdem-doğurtan” (phainomai–aretê) anlamlarına gelmesi bile ya hoş bir tesadüf ya da sağlam bir kurgu olsa gerektir. Sokrates hakkında hep vurgulanan bedensel çirkinlik dahi onun düşüncelerindeki felsefi özün canlı performansı gibidir. Basık burunlu, patlak gözlü, sarkık dudaklı, koca göbekli, tıknaz biridir Sokrates; ne var ki insandan ziyade Dionysos’un eşlikçisi satirlere benzetilen bu pseudo-Grek eşkâliyle, üstelik beden güzelliğinin çok önemsendiği, kalos’un hem güzel hem de erdemli diye anlaşıldığı bir yerde cazibe merkezi haline gelmeyi başarmış, güzel bir bedene sahip olmayan birinin de erdemli olabileceğini göstermiştir. Yalın ayakları ve uzun saçları yüzünden düşman Spartalılara benzetilen Sokrates’in pseudo-Atinalı görünüşüne rağmen Atina uğruna ölmeyi göze almasında ya da yeme içme ve cinsel anıştırmalardan hoşlanıyor görünmesine rağmen yetingenlikten asla taviz vermeyen tavrında aynı tuhaflık iş başındadır. Sanki gerçek/hakikat (alethês) ile sahte (pseudês) ve görünüş (doksa) arasındaki mesafe Sokrates’te ete kemiğe bürünmüştür. Bu haliyle sadece kendi yaşadığı dönemde tuhaf bir kişi olmakla kalmamış, görünüş, gösteri ve gösterilenin hükmü altında yaşayan günümüz kültürünün de tam bir antitezi olmuştur.

Sokrates’e dair bilgimiz ikinci eldendir; doğrudan ya da dolaylı tanıklıklara dayanır. Bu nedenle biz bugün “gerçek Sokrates”e değil, her biri teorik olarak mümkün pek çok Sokrates yorumuna sahibiz. Sokrates’in yazmayışı “gerçek Sokrates”e ulaşmayı engellemiş olsa da onun bu tavrı felsefenin gelişmesine, zenginleşmesine yaramıştır; zira Sokrates’in yerleştiği konum sayesinde hem dönemindeki öğrencileri hem de sonraki takipçileri kendi düşüncelerini yaratıcı bir şekilde geliştirebilecekleri bir zemine sahip olabilmişlerdir. İddialı gibi görünse de savunulabilir bir görüştür bu. Sokrates’in ölümünden sonra pek çok öğrencisi onun düşüncelerini aktarmaya başlamış, bugün “Sokratik Okullar” başlığı altında toparlanan pek çok ekol de böyle doğmuştur. Oldukça farklı, hatta bazen karşıt denebilecek görüşleri savunan bu okullar aynı kaynaktan, Sokrates’ten doğmuştur. O dönemde Sokrates’ten esinlenen –fakat çoğu günümüze ulaşamayan– çok fazla diyalog da yazılmış, Aristoteles Sokrates’i ele alan bu yazın türünü logoi sokratikoi olarak adlandırmıştır. Fakat Sokrates’in yaşamına tanıklık eden üç kişinin onun tanıtılması açısından özellikle önemli olduğunu söylemeliyiz: Aristophanes, Ksenophon ve Platon. Biri şair, biri tarihçi, biri filozof olan bu üç büyük karakterin Sokrates’i anlatmış olması oldukça önemlidir. Böylece sözlü gelenekte devrim niteliğinde değişiklikler gerçekleştirmiş olan birinin unutulması engellenebilmiştir. Ne var ki dönemin üç dehası Sokrates hakkındaki anlatılarına bizzat kendileri de türlü bakımlardan sızmış, Aristophanes, Ksenophon ve Platon’un nerede bittiği, Sokrates’in nerede başladığı konusu hep muğlak kalmıştır. Sokrates’in geride yazılı eserler bırakmamış bir filozof olması “tarihsel Sokrates”e ulaşmayı zorlaştırmıştır muhakkak, fakat böylelikle Sokrates her çağda felsefe meraklılarını sınamaya devam edebilmiş, onun tarafından başlatılan diyalog günümüze kadar ‘canlı’ bir şekilde sürebilmiştir. Sonuç ise oldukça zengin Sokrates portreleridir. Elbette bu durumun tek nedeni Sokrates’in yazmayışı değildir; Sokrates düşüncelerinden dolayı ölüme gönderilirken geçmişine ihanet etmediği, yaşamı boyunca inşa etmiş olduğu kimliğini bütün etkiler ve sarsıntılar karşısında korumayı başardığı, hatta felsefe ile polis arasındaki paradoksal ilişkinin canlı temsili olduğu için de her dönemde büyük bir saygıyla anılmayı hak etmiştir.

***

Türkçede Sokrates’le şu ya da bu bakımdan ilgili olan kitaplara göz gezdirdiğimizde tuhaf bir manzarayla karşılaşıyoruz. Azımsanmayacak bir çeviri faaliyeti olduğu hemen göze çarpıyor. Platon’un “Sokratik” denen diyalogları bazen başka dillerden bazen doğrudan Yunancadan defalarca kez çevrilmiş ve tekrar tekrar çevrilmekte. Aristophanes’in oyunlarına, Ksenophon ’un Sokrates’e ilişkin metinlerine kolayca ulaşmak da mümkün. Aynı şekilde, Sokrates’e ilişkin eski ya da görece yeni ikincil literatür en azından tartışmaların ana hatlarını görmemize izin verecek ölçüde çevrilmiş durumda. Ama hepsi bu değil. Sokrates’in yaşam biçimi, soruşturma yöntemi, farklı alanlarda bu yöntemin nasıl uygulanabileceği vb. hakkında telif ya da çeviri pek çok popüler kitap olduğu gibi Sokrates üzerine yine telif ya da çeviri romanlar, en az iki (çeviri olmayan) tiyatro oyunu, pek çok çocuk kitabı var. Durum böyle olunca çevirilerin ve popüler kitapların yanı sıra Sokrates üzerine felsefe kitaplarıyla da karşılaşacağımız beklentisine kapılabiliriz. Oysa Sokrates üzerine popüler düzeyde ya da çeviri olmayan, bağımsız ve kitap ölçeğinde neredeyse hiçbir çalışma yok. Cogito için bir “Sokrates” sayısı hazırlarken çeviri kitaplarla telif metinler arasındaki bu dengesizliği saptayarak işe başladık ve Sokrates’le ilgili felsefe çalışmalarındaki eksikliğin giderilmesine katkı sağlayacak bir sayı ortaya çıksın istedik. Bu yüzden sayıda çevirilerden ziyade özgün yazılara, giriş niteliğinde metinlerden ziyade araştırmacı, tartışmacı makalelere yer vermeye çalıştık, ama önemli bulduğumuz çevirileri dosyaya dahil etmekten ya da yazıların oluşturduğu bütünün olabildiğince kuşatıcı olmasına özen göstermekten vazgeçmedik.

Sokrates sayısı ülkemizin önde gelen filozoflarından biri olan İoanna Kuçuradi’nin Sokrates’in felsefi araştırma yöntemiyle kendi insan hakları çalışmalarını ilişkilendirdiği bir yazıyla başlıyor. Kuçuradi önce Menon diyaloğundan yola çıkarak Sokratik yöntemin belli başlı özelliklerini saptıyor; Sokrates’in tartışmanın sonunda karşısındaki kişiyi içine düşürdüğü açmazın çözümsüz bir bilmeceden ibaret olmadığını, açmaz sayesinde bilgisizliğimiz konusunda farkındalık kazandığımızı, felsefi bir problemle yüzleştiğimizi vurguluyor. Ardından, insan hakları alanındaki uzun yıllara yayılan çalışmalarını Sokratik araştırma yönteminin uygulanışına bir örnek olarak yeniden değerlendiriyor. Kuçuradi, insan haklarının ne olduğu sorusunu sorarken bir bakıma Menon’da erdemin ne olduğunu soran Sokrates’in (ya da etik kitaplarında aynı soruyu soran Aristoteles’in) izinden gidiyor. Kuçuradi’nin orijinali İngilizce olan bu makalesi sayıda M. Furkan Soltekin’in çevirisiyle yer alıyor.
Ardından on dokuzuncu yüzyıl Alman teolog ve filozofu, aynı zamanda büyük Platon çevirmeni Friedrich Schleiermacher’in “Sokrates’in Bir Filozof Olarak Değeri Üzerine” başlıklı meşhur konferansının çevirisini sunuyoruz. Pek çok Sokrates yorumcusunun “Sokrates probleminin” kaynağına yerleştirdiği 1815 tarihli bu konferansta, Schleiermacher, Ksenophon’un Sokrates’iyle Platon’un Sokrates’ini net biçimde birbirinden ayırıyor ve açıkça Platon’un Sokrates’inden yana bir yorum sunuyor. Schleiermacher’e göre, Ksenophon’da bulduğumuz Sokrates yavan ve sıkıcı bir erdem timsaline indirgenmiş, felsefi açıdan ilginç olmaktan uzak bir karaktere dönüştürülmüştür. “Ksenophon’un özümseyemediği ve sessizce geçiştirdiği meseleler” ise felsefi derinlikleriyle ancak Platon’da karşımıza çıkacaklar. Peki nedir Platon’un Sokrates’inin “bir filozof olarak değeri”? Diyalektik, fizik ve etiğin birlikteliğini sezmiş olmak; felsefenin parçalı bütünlüğünün, Schleiermacher’in “bilgi idesi” dediği şeyin habercisi olmak. Schleiermacher’in bu son derece önemli ama bir o kadar da karmaşık metnini okumayı kolaylaştırmak için, dosyamızda konferans metninin hemen ardından Schleiermacher uzmanı Andreas Arndt’ın konferansın arka planını, bağlamını, Schleiermacher düşüncesiyle ilişkilerini ele alan bir çalışmasına da yer veriyoruz.

Hem Platon’un Savunma’sını hem Aristophanes’in çeşitli oyunlarını titizlikle dilimize çevirmiş olan Erman Gören’in yazısı Sokrates’i “Aristophanes’in gözünden” görmemizi sağlıyor. Bilindiği gibi, Sokrates’e ilişkin bugüne ulaşmış büyük tanıklıkların en eskisi (henüz Sokrates hayattayken yazılmış olanı) Aristophanes’e ait. Ancak Aristophanes’in Bulutlar’da sunduğu Sokrates portresinin tarihsel bir kişiyi mi resmettiği, yoksa genel olarak dönemin entelektüellerini hedef alan bir karikatür mü olduğu bugün hâlâ yorumcular arasında tartışmalı bir konu. Erman Gören, bir yandan Aristophanes’in metinlerini başka metinlerle ilişki içinde düşünüyor, klasik Attika komedyasında karşımıza çıkan diğer Sokrates imgelerine bakmayı ihmal etmiyor, Platon’un Savunma’sında sözü edilen suçlamalarla Bulutlar’ın Sokrates’ini karşılaştırıyor, “kendini bilme” teması üzerinden Bulutlar’la Kharmides diyaloğu arasında bir ilişki kuruyor; diğer yandan filolojik bir özenle anahtar sözcüklerin izini sürüyor, sözcük tercihlerine ve sözcükler arası ilişkilere odaklanarak Aristophanes’in bir “mütegafil” olarak Sokrates’i nasıl resmettiğini adım adım açığa çıkarıyor. Ama yazıyı okurken Aristophanes’in Sokrates portresini keşfetmekle kalmıyoruz, Gören’in Aristophanes portresini de keşfediyoruz: sanılanın aksine Platon’a “düşman” olmayan, “aynı menzile farklı yoldan yürüyen bir ülküdaş” sayılabilecek bir Aristophanes bu.

Sokrates’in Savunması dendiğinde aklımıza hemen Platon’un meşhur savunma metni gelir. Ama Sokrates’in bir başka öğrencisi ve takipçisi olan Ksenophon’un da bir Savunma’sı var. Yine Sokrates’i jüri önünde konuşturan, ama bu kez Sokrates’in savunmanın öncesindeki konuşmalarına da değinen, Platon’unkinden çok daha kısa, yer yer aynı konuları (örneğin kehanet öyküsünü) Platon’dan farklı biçimde aktaran, Platon’un metninin gölgesinde kalmış bu diğer savunmayı Melike Molacı’nın özenli çevirisiyle sunuyoruz. Ksenophon’un metnini Leo Strauss’un bu metne ilişkin yorumu izliyor. Leo Strauss yer yer Ksenophon’un dediklerini harfiyen yineleyecek kadar yakından okuyor Savunma’yı, ama bir yandan da Savunma ile Sokrates’ten Anılar’ın (Memorabilia) ilgili pasajları arasında ayrıntılı bir karşılaştırmaya girişiyor. Strauss’a göre, Ksenophon’un Savunma’sının amacı Sokrates’in mahkemede bu denli kendinden emin, bu denli cüretkâr davranmış olmasını anlaşılır ve meşru hale getirmektir.
Sonraki iki yazı André Laks ve Glenn Most’un 2016’da Fransızca ve İngilizce olarak yayınlanmış erken dönem Yunan filozofları derlemesinin yeniden canlandırdığı bir tartışmaya ayrılmış durumda: Sokrates’in sofistlerle ilişkisi. Laks ve Most Sokrates’in kendine özgü yanları olduğunu kabul etmekle birlikte onu sofistler arasında sayıyorlar ve bir bakıma Platon’un tanıklığını reddederek ya da en azından paranteze alarak Sokrates’i derlemelerinin sofistlerle ilgili bölümüne dahil ediyorlar. Ömer Aygün “Platon’suz Sokrates” başlıklı yazısında işte bu yüzden Laks ve Most’un sunduğu sofist Sokrates portresinin “açıkça Platon karşıtı” olduğunu söylüyor ve tam da Platon’un Sokrates’inin gücünü açığa çıkarmak için bu Platon’dan “arındırılmış” Sokrates figürüne odaklanıyor. Aygün bir yandan Laks ve Most’un derlemesinin Platon karşıtı olarak düşünülebilecek çeşitli yönlerini tartışıyor, diğer yandan derlemenin Sokrates kısmında kullanılan tanıklıkları Platon’un metinleriyle ayrıntılı biçimde karşılaştırarak Platon dışı kaynaklarda Sokrates hakkında söylenenlerin Platon’un Sokrates’inin sönük birer kopyası gibi olduğu ve çoğu zaman Platon’un metinlerinde zaten şu ya da bu şekilde içerildiği sonucuna varıyor. Güncel Oğulcan Ülgen’in titiz çevirisiyle sunduğumuz, Noburu Notomi’nin yazısı ise Sokrates’le sofistler arasındaki ilişkiyi tam tersi yönde bir stratejiyle ele alıyor ve Sokrates’in aslında sofist hareketin bir parçası olduğunu, ama Sokrates’in yargılanmasının ardından öğrencisi Platon’un sofistlerle filozoflar arasında keskin bir karşıtlık kurarak hocasını bir filozof modeli gibi sunduğunu, zamanla bu Platoncu yorumun baskın hale geldiğini ve Sokrates’in sofistlerle ilişkisinin üzerinin örtüldüğünü iddia ediyor. Notomi yazısının sonunda Antiphon ile Sokrates arasında son derece ilginç bir karşılaştırma yaparak düşüncelerinden ötürü ölüme mahkûm edilen ilk Atinalı sofistin Sokrates değil Antiphon olduğunu belirtiyor.
Sokrates sayısı Platon diyaloglarında karşımıza çıktığı haliyle Sokrates’e ilişkin dört yazıyla devam ediyor. Hakan Yücefer Platon’un erken dönem diyaloglarında karşımıza çıkan iki farklı Sokrates imgesine odaklanıyor ve yaşam filozofu Sokrates ile çürütme yönteminin uygulayıcısı Sokrates, etikçi Sokrates ile diyalektikçi Sokrates arasındaki gerilimli ilişkiyi irdeliyor. Filozof olmak belli bir yaşam biçimini benimsemek midir, yoksa felsefi önermelerin yöntemli biçimde sınanması mıdır? Yücefer’in yazısı önce bizi bu soruyu sormaya zorlayan felsefi ve metinsel gerilimleri ele alıyor, ardından Pierre Hadot ve Gregory Vlastos’un Sokrates okumalarını karşılaştırıyor, bu iki büyük Sokrates yorumunun Sokrates ikilemini nasıl yeniden ürettiğini gösteriyor, son olarak da bu iki Sokrates’i, filozofun bu iki yönünü uzlaştırmanın mümkün olup olmadığını tartışıyor. Enver Utku Batur’un güzel çevirisiyle dosyada yer alan, Richard Kraut’un “Sorgulanmış Hayat” başlıklı yazısı Sokrates’in “Sorgulanmamış hayat yaşamaya değmez” sözünden yola çıkıyor ve bu sözün Platon’un Savunma’sı bağlamında nasıl karşımıza çıktığını inceledikten sonra Sokratik diyalogları bu söz ışığında “sorgulanmamış hayatların bir dökümü” olarak okuyor. Kraut’a göre, Sokrates hayatlarımızı sürekli sorgulamamız gerektiğini düşünüyor, çünkü bunu yapmazsak kendimizi tam da Sokratik diyaloglarda karşılaştığımız karakterlerle (Euthyphron ya da Kriton, Kharmides ya da Kritias’la…) aynı durumda bulmamız, yani hayatımızın yönünü ve anlamını rastlantının ellerine teslim etmemiz son derece olası, hatta belki de kaçınılmaz olacaktır. Refik Güremen, “Sokratesçi Bir Tanım Nedir?” başlıklı yazısında Sokrates’in Sokratik denen diyaloglarda hep “X nedir?” türünden tanımlara yönelik sorular sorduğunu, ama hiçbir diyalogda “bir tanım nedir?” sorusunu doğrudan tartışmadığını belirtiyor. Güremen yazısında işte bu açıkça sorulmamış sorunun peşine düşüyor ve Sokrates’in önerilen tanımları reddetme gerekçelerinden yola çıkarak bir önermeyi reddedilemez bir tanım haline getirecek semantik, mantıksal ve metafizik kriterleri tartışıyor. Son olarak, Phaidon diyaloğunu Türkçeye kazandırmış olan Nazile Kalaycı bu diyalogda aktarıldığı haliyle Sokrates’in son sözlerine ilişkin kapsamlı bir araştırma sunuyor okurlara. “Kriton” diyor Sokrates ölüm döşeğinde, “Asklepios’a bir horoz borcumuz var; ödeyin bunu, sakın ihmal etmeyin!” Bu sözlerden ne anlamalıyız? Kalaycı yazısında son sözlerde ima edilen borcu Sokrates, Sokrates’in ailesi, Platon, Kriton, Simmias, Kebes ya da ölümü esnasında Sokrates’in yanında bulunan diğerleriyle ilişkili olarak, dünyevi ya da uhrevi anlamları bakımından, “ihmalkârlık”, “ölüm korkusu”, “karşıtlar hastalığı”, “mizoloji”, “ruha özen gösterme” temaları çerçevesinde tartışırken bir yandan Sokrates’in son sözlerinin anlamını çözmek için Platon okurları tarafından önerilmiş yorumların zenginliğini, karmaşıklığını, çeşitliliğini gözler önüne seren ayrıntılı bir harita çıkarıyor, bir yandan da “hastalığı ya da kırılganlığı insanın varlık koşulu diye belirleyerek” son sözlere ilişkin kendi felsefi yorumunu ortaya koyuyor.

Platon’un Sokrates’inin ardından Aristoteles’in Sokrates’ine geçiyoruz. Hikmet Ünlü “Formları Ayırmayan Sokrates” başlıklı yazısında Aristoteles’in Metafizik’te Sokrates’le Platon arasındaki ilişkiye nasıl yaklaştığını, iki filozof arasındaki görüş farklılıklarını nasıl kavradığını inceliyor. Aristoteles’e göre, Platon ile Sokrates arasındaki fark formları ayırıp ayırmamayla ilgilidir; formları ayırmayan kişi Sokrates’tir. Peki ama formları ayırmak ya da ayırmamak, tümeli tekillerden ayrı düşünmek ya da düşünmemek ne demektir? Bir şeyin “ayrı başına” olması ya da olmaması ne demektir? Hikmet Ünlü bu soruları yanıtlayabilmek için önce Aristoteles açısından “ayrı başına” olmanın hangi anlamlara geldiğini soruşturuyor, bu soruşturma sırasında da okuru “varolan” ve “bir”, “varolan”, “varoluş” ve “mevcudiyet” kavramları arasındaki ilişkileri tekrar düşünmeye davet eden önemli saptamalarda bulunuyor. Ardından Aristoteles’in Platon eleştirisini ele alan Ünlü son olarak Metafizik’in Sokrates’e ilişkin üç kilit pasajını yorumluyor ve hem Sokrates’e hem Platon’a hakkını teslim eden genel bir değerlendirmeyle yazısını bitiriyor.

Sokrates hakkında –Aristophanes, Ksenophon, Platon ve Aristoteles dışında– bir diğer önemli kaynak hiç kuşkusuz Stoacılardır. Bu konuda biri çeviri olmak üzere iki yazıya yer verdik. Melike Molacı’nın çevirisi ve açıklama notuyla “Sokrates’ten Mektuplar” başlığı altında sunduğumuz, Sokrates’in ağzından yazılmış sekiz sahte mektup uzmanlara göre İS birinci yüzyıl sonu ya da ikinci yüzyıl başına ait. İlki para karşılığında Sokrates’in eğitiminden faydalanmak isteyen bir hükümdara, diğerleri Sokrates’in öğrencilerine ve dostlarına yazılmış görünen bu mektuplarda karşımıza çıkan yetingen, cesur, erdemli, dindar Sokrates figürü belki tarihsel Sokrates’i bize güvenilir biçimde yansıtmıyor ama Kiniklerin ve Stoacıların Sokrates’i nasıl gördükleri konusunda değerli bir kaynak sunuyor. Melike Molacı’nın “Zenon’un Sokratesler Korosu” başlıklı yazısı ise Stoacı gelenek içinde tek bir Sokrates olmadığı, bir Sokratesler çoğulluğu, “Sokratesler korosu” olduğu saptamasından yola çıkıyor ve bu koronun üyesi olabilecek adayları tek tek gözden geçirip tartışıyor: Kinik Sokrates, Ksenophoncu Sokrates, Pythagorasçı-Platoncu Sokrates, Arkesilaosçu kuşkucu Sokrates, aporetik ve ironik, fizikçi, mantıkçı, etikçi Sokrates… Molacı, bu adayların bir kısmını eleyip bir kısmını koroya dahil ederken aynı zamanda Stoacıların Sokrates’le kurduğu ilişkinin çok yönlülüğünü gözler önüne seriyor.

Sokrates sayısını hazırlarken öncelikle eski kaynaklara ve tanıklıklara yönelmiş olsak da modern Sokrates okumalarını büsbütün dışarıda tutmak istemedik. Sayının sonunda yer alan üç yazı on dokuzuncu yüzyılın, yirminci yüzyılın Sokrateslerinin neye benzeyebileceği konusunda bize kısmen de olsa bir fikir veren incelemelerden oluşuyor. Kerem Eksen, “İtiraf ediyorum: Sokrates bana o kadar yakın ki onunla neredeyse her zaman savaş halindeyim” diyen Nietzsche’nin Sokrates’le ilişkisinin karmaşıklığını ustaca ele aldığı yazısında, önce Tragedyanın Doğuşu’nda Sokrates’in akılcı bilgeliğinin nasıl Yunanların trajik, içgüdüsel bilgeliğinin karşısına yerleştirildiğini irdeliyor, ardından Putların Alacakaranlığı’nda, Sokrates’i bir dekadan olarak sunan “Sokrates Meselesi” başlıklı bölüme yöneliyor, Nietzsche’nin son dönemine ait bu metinle Tragedyanın Doğuşu arasındaki süreklilik ve kopuşları tartışıyor. Son olarak da Nietzsche’nin Sokrates hakkında olumlu şeyler söyler gibi göründüğü pasajları gözden geçirerek Nietzsche’nin Sokrates portresindeki (ya da portrelerindeki) olumlu ve olumsuz yanları bir arada düşünmeyi sağlayacak ilginç bir okuma önerisi getiriyor. Devrim Sezer’in güncel politik tartışmalar açısından da dikkate değer yazısıyla birlikte Nietzsche’nin Sokrateslerinden Hannah Arendt’in Sokrateslerine geçiyoruz ve Arendt’in üç farklı metninde üç farklı Sokrates olduğunu öğreniyoruz. Devrim Sezer aynı filozofun metinlerinde Sokrates’in böyle üç farklı kılıkta karşımıza çıkmasını Arendt’in Sokrates okumalarını problematik bağlamlarına yerleştirerek açıklıyor: Arendt, politika ve felsefe, ahlak ve politika, düşünme ve yargıda bulunma hakkında konuşurken her seferinde belki aynı Sokrates’e yöneliyor, ama bunu yaparken tartıştığı konuya bağlı olarak farklı soruların peşine düşüyor ve Sokrates’in farklı yönlerini öne çıkarıyor. Son olarak, Emre Şan “Praglı Sokrates” olarak da anılan Çek filozof Patočka’nın Sokrates’e, Platon’a ve genel olarak Antik Yunan polis’ine bakışını ele alıyor. Patočka ve Sokrates arasında yaşamöyküsel bir yakınlık var her şeyden önce: Patočka’nın maruz kaldığı politik baskı, Sokrates’in yargılanması; her iki filozofun da yetmiş yaşında ölmesi. Bu yakınlıktan yola çıkan Emre Şan bir yandan Patočka’nın politika, felsefe ve tarihin eşzamanlı doğuşunu nasıl Yunan polis’iyle ilişkilendirdiğini gösteriyor, diğer yandan Sokratesçi kendine özen gösterme, ruhuna bakma temalarının Çek filozof için hangi bakımdan güncelliklerini koruduklarına işaret ediyor. Bu yazının Patočka’nın kısa süre önce Türkçeye çevrilmiş olan Sorunsallıkta Yaşamak ve Platon ve Avrupa kitapları için bir giriş ve okuma rehberi niteliği taşıdığını da belirtelim.

Cogito’nun filozoflara ayrılan sayılarında sıkça yapıldığı gibi biz de bu sayıyı bir zamandiziniyle başlatmayı tasarlamıştık. Sokrates yazılı bir eser bırakmadığı için bu zamandizini bölümünün çok da hacimli olmayacağını, Sokrates’in yaşamına, politik ve kültürel ortama ilişkin birkaç önemli tarihin anımsatılmasının yeteceğini düşünüyorduk. Ama Sokrates’in kuraldışılığı öngörülerimizin ötesinde bir sonuç doğurdu, Sokrates’in yaşamöyküsü Sokrates figürünün alımlanış öyküsüne karıştı. Sokrates’i tanımış, onun öğrencisi olmuş kişilerin tanıklıkları kadar Sokrates’e ilişkin geç döneme ait anekdotların, yorumların, eleştiri ya da övgülerin de Sokrates’le ilişkimizi anlamada belirleyici olduğu ortaya çıktı. Böylece Melike Molacı’nın yoğun bir çalışmayla hazırladığı, Sokrates’in doğum tarihi olan İÖ 470/469 yılından başlayan “açık uçlu” zamandizini İS 2018’e kadar geldi. Molacı’nın özenle seçtiği görseller ve (Diogenes Laertios’tan Jacques Rancière’e uzanan) metin kesitleri zamandizinini daha da zenginleştirdi. Elbette Sokrates’in alımlanış tarihine ilişkin herhangi bir dökümün tüketici olması mümkün değil. Ama Molacı’nın zamandizini yer, zaman ve kültürel bağlam değiştikçe Sokrates’e ilişkin duyarlılıkların da nasıl değiştiğini çarpıcı biçimde gözler önüne sermeyi başarıyor. Sayfaları karıştırırken her büyük filozofun, her yazarın, her çağın kendi Sokrates’ini nasıl yarattığını hissediyorsunuz. Bu nedenle zamandizinini sayının başına değil sonuna yerleştirmeye karar verdik. Cogito’nun Sokrates sayısı için bundan güzel son söz olamazdı.

***

Bu sayı için makale yazma ve çeviri yapma davetimizi kabul eden tüm yazarlara ve çevirmenlere, hazırlık sürecini dostane bir şekilde yöneten Cogito’nun editörü Şeyda Öztürk’e teşekkür ederiz. Sayı için bir makale yazmaktan çok daha fazlasını yapan Melike Molacı’ya ve sayıya çok değerli bir katkıda bulunan İoanna Kuçuradi’ye ayrıca teşekkür ederiz.

Menon dialoğunda Menon, Sokrates’e “ἆρα διδακτὸν ἡ ἀρετή; ἢ οὐ διδακτὸν ἀλλ’ ἀσκητόν; ἢ οὔτε ἀσκητὸν οὔτε μαθητόν, ἀλλὰ φύσει παραγίγνεται τοῖς ἀνθρώποις ἢ ἄλλῳ τινὶ τρόπῳ” (Menon, 70 a 5-8) [“... erdem öğretilir mi, ya da yapa yapa mı edinilir? Yoksa ne yapa yapa, ne de öğretilerek edinilir, doğal olarak veya başka bir şekilde mi insanlarda bulunur”] diye sorduğunda, Sokrates, kimi ironik yorumlardan sonra ona şu soruyla cevap verir: “ὃ δὲ μὴ οἶδα τί ἐστι, πῶς ἂν ὁποῖόν γέ τι εἰδείην; ἢ δοκεῖ σοὶ οἷόν τε εἶναι, ὅστις Μένωνα μὴ γιγνώσκει τὸ παράπαν ὅστις ἐστί, τοῦτον εἰδέναι εἴτε καλὸς εἴτε πλούσιος εἴτε καὶ γενναῖóς ἐστιν, εἴτε καὶ τἀναντία τούτων; δοκεῖ σοι οἷòν τ’ εἶναι;” (Menon, 71 b 4-8) [“Ne olduğunu bilmediğim bir şeyin, nasıl bir şey olduğunu nasıl bilebilirim? Menon’un kim olduğunu bilmeyen, onun güzel mi, zengin mi, soylu mu, yoksa bunların tam tersi mi olduğunu nasıl bilebilir?”].

Sokrates’in zamanından bu yana pek de çok şey —insanî, çok insanî pek çok şey— değişmemiştir. Ama geçen 2450 yıl boyunca, felsefenin bu hocaların hocasının çağdaşlarına ve bize inatla öğretmeye çalıştığı şeyi yeterince öğrenemedik. Bu iddiama günümüzden çarpıcı bir örnek, süregiden insan hakları tartışmalarıdır.

Bu nedenle, onun araştırma metoduna ve eğitim metoduna —Platon’un dialoglarında ‘dialektik’ olarak adlandırılan bu metotlara— odaklanmak uygun olur: “τί ἐστι.../...’nın ne olduğunun” bilgisine götüren bir felsefî araştırma metodu olarak dialektiğe ve bir felsefî eğitim metodu olarak, kişilerin, araştırma nesnelerinin “τί ἐστι...”/ne olduğunu bilmelerini mümkün kılan bir πορεία/yürüyüş ve τέχνη/ustalık olarak dialektiğe. Bu araştırılan nesneyle ilgili herhangi bir başka soru, ancak bu temel üzerinde bilgisel olarak temellendirilebilir bir şekilde yanıtlanabilir.

*

Yaygın olmasına rağmen yanlış olan, birçok elkitabında bulduğumuz, Sokratik ironiyi bir anlama biçimi vardır. Bu anlama biçimine göre Sokrates şöyle diyormuş: “Tek bildiğim şey hiçbir şey bilmediğimdir”. Bu, felsefî araştırmanın başlangıç noktasına —felsefî eğitim ile felsefî araştırmanın sık sık birleştiği noktaya— ilişkin Sokrates’in görüşünün bir yanlış anlaşılmasıdır. Bu nokta, Platon’un dialoglarında ἀπορία/çıkmaz olarak adlandırılan şeydir.

Felsefî eğitim ile felsefî araştırmanın bu kesişme noktası, kişinin gayet doğal bir şekilde bildiğini sandığı bir şeyi birdenbire bilmediğinin farkına varmasından oluşur. Bu beklenmedik farkındalık bir tür şoktur. Sokrates tarafından erdem “tanımları” konusunda ἀπορία/çıkmaza sokulan Menon’un başına gelen de budur. İsyanını şu şekilde ifade eder: “ἀληθῶς γὰρ ἔγωγε καὶ τὴν ψυχὴν καὶ τὸ στόμα ναρκῶ, καὶ οὐκ ἔχω ὅτι ἀποκρίνωμαί σοι. Καίτοι μυριάκις γε περὶ ἀρετῆς παμπόλλους λόγους εἴρηκα καὶ πρὸς πολλούς, καὶ πάνυ εὖ, ὥς γε ἐμαυτῷ ἐδόκουν. Νῦν δὲ οὐδ’ ὅ τι ἐστὶ τὸ παράπαν ἔχω εἰπεῖν. Καί μοι δοκεῖς εὖ βουλεύεσθαι οὐκ ἐκπλέων ἐνθένδε οὐδ’ ἀποδημῶν. Εἰ γὰρ ξένος ἐν ἄλλῃ πόλει τοιαῦτα ποιοῖς τάχ’ ἂν ὡς γόης ἀπαχθείης” (Menon, 80 b 1-8) [Gerçekten bedenim de, ruhum da uyuştu ve sana cevap veremiyorum. Bense şimdiye kadar kaç defa kalabalığın karşısında erdeme ilişkin bir sürü konuşma yaptım, hem de bana göre çok iyi konuşma. Ama bugün onun ne olduğunu söylemek bile elimden gelmiyor. Buradan ayrılıp denizden de karadan da başka yerlere gitmemekle çok iyi yapıyorsun. Seni, bu halinle, yabancı olarak başka bir şehirde sihirbaz sanıp yakalarlar]. Burada Menon’un erdemin ne olduğu hakkındaki bilgisizliğinin nasıl farkına vardığını ve bu farkındalıktan nasıl rahatsız olduğunu görüyoruz, oysa “μυριάκις γε περὶ ἀρετῆς παμπόλλους λόγους εἴρηκ[ε] καὶ πρὸς πολλούς καὶ πάνυ εὖ ὥς γε ἐαυτῷ ἐδόκ[ει]” [kalabalığın karşısında kaç kere erdem konusunda konuşma yapmış, hem de kendi kanaatine göre çok iyi konuşma].

Sokrates, Menon’u bu farkındalığa, onun erdemin ne olduğu konusunda verdiği cevapları sorgulayarak, διαλεκτικὴ τέχνη/dialektik ustalığıyla ulaştırmıştır. Kişi, ancak bu farkındalığa eriştikten sonra araştırmaya —özellikle νοητά/düşünülür şeyleri araştırmaya—başlayabilir, yani διαλεκτικὴ πορεία/dialektik yürüyüşte yol alabilir.

Devamı cogito bu sayıda

Büyük ve sıra dışı dehalar hakkında farklı kişiler tarafından değişik zamanların ruhlarına göre oldukça farklı hatta neredeyse zıt yargılar verilmiş olması, onların değeri hakkında er ya da geç uzlaşılmamış olması, sıradan bir olaydır. Fakat böylesi kişiler hakkında kendi içinde bariz şekilde çelişik olan yargıların bir ve aynı zamanda verilmiş olması, bu yargıların da genel geçer kabul görmesi o kadar da normal değildir, aslında oldukça tuhaftır. Ne var ki Sokrates’in başına gelen tam da bu; eğer bu konuda tümüyle yanılmıyorsam, bu olağanüstü kişiye dair çizilmiş portre ile ona neredeyse oybirliğiyle atfedilmiş tarihsel önem birbirine hiç uymamaktadır. Zira Yunan felsefesi tarihinde Sokrates’le yeni bir dönemin başlatılması, Sokrates’in o halkın felsefe adı altında toparlanan deneyimlerine yeni bir ruh ve karakter üflediğini, böylece onun ellerinde felsefenin yeni bir biçim kazandığını, hiç değilse bu felsefenin Sokrates tarafından önemli ölçüde genişletildiğini açıkça varsayar. Ne var ki bu yazarların kendi başına Sokrates’i sunuş biçimleri sorgulandığında, böyle bir etkiyi temellendirebilecek hiçbir gerekçe elde edilememektedir. Onlardan, Sokrates’in o dönemde Yunan felsefesinin büyük bir bölümünü oluşturan doğa araştırmalarıyla hiç ilgilenmediğini, hatta başkalarını da o alandan uzak tuttuğunu, dahası oldukça derinlemesine ele aldığı ahlâk alanında bile düşüncelerini bilimsel bir kalıba sokmaya çalışmadığını ve bu alan için –insan bilgisinin diğer dallarında da olduğu gibi– sağlam bir ilke ileri sürmediğini öğreniriz. Güya ondaki düşünsel muhteviyat derin kavrayıştan çok dinle ilgilidir; uğraşıları ise dünyayı bilmeye çalışan bir kişinin girişimlerinden ziyade, halkı, daha çok da gençleri düzeltmeye yönelen iyi bir yurttaşın çabalarıdır. Kısaca Sokrates sağlam bir sağduyu üstadı, bu sağduyuya bağlı sarsılmaz bir doğruluğa ve mutedil bir insanseverliğe sahip dürüst bir karakter olarak resmedilmiştir; elbette bunlar hafif bir coşku üflenerek bir araya getirilmiştir. Ne var ki bu sayılanlar bir kişiyi tarihte parlatmaya asla yetmeyecek güzel özelliklerdir; özel durumlar kesintiye uğratmasa, imrendirecek dinginlikte bir hayat sürmeye yeter sadece. Bu durumda da Sokrates’in yaygın şöhretini ve pek çok kuşağın ona gösterdiği neredeyse emsalsiz saygıyı Sokrates’in kendisinden çok bu özel durumların hesabına yazmak gerekir. Ama yüksek derecede kültürlenmiş bir halkın felsefi uğraşlarına mükemmel ve kalıcı etkiler bırakabilecek en son şey bu özelliklerdir. Bunu Sokrates’e bağlanan öğreti ve görüşlere baktığımızda da görürüz. Bütün felsefi çabalara rağmen, bu görüş ve öğretilere bilimsel bir biçim kazandırmak mümkün değildir; onlar, daha çok, insanların kalbini iyiye doğru yönlendirmeye yarayan düşünceler olarak kalır –ne var ki düşünüp taşınmaya adanmış her sağlıklı aklın kendiliğinden varacağı yerdir zaten burası. O halde söz konusu özellikler felsefenin ilerlemesini ya da dönüşmesini nasıl sağlamış olabilir? Sokrates’e dair bilinenlere tutunup, onun felsefeyi gökyüzünden yeryüzüne, pazar yerlerine ve insanların evlerine indirdiğini; başka bir ifadeyle, araştırma nesnesi olarak doğa yerine ahlâki yaşamı geçirdiğini söyleyelim: Bu durumda, bu etki, asla bir fayda sağlamamıştır. Çünkü ahlâki ya da doğal olanı tek yanlı bir şekilde ele almak felsefe değildir; felsefe, her iki araştırmayı bir arada ve birbirleriyle etkileşimleri içinde yürütmektir. Dahası Sokrates’in etkisini böyle belirlemek, tarihe de uygun değildir. Temelleri Sokrates’ten çok önce Pythagorasçıların öğretilerinde atılmış olan etik, Sokrates’ten sonraki Yunan felsefe sistemlerinde de ancak fiziğin yanında kendine yer bulmuştur. Platon’da, Aristoteles’te, Stoacılarda, yani belli bir öneme sahip bütün esaslı Sokratik okullarda doğa araştırmaları yeniden canlanmış, yalnızca felsefe tarihinde önemsiz görülmüş olan Sokratik okullar etik konuları münhasıran ele almıştır. Sözü edilen bu okulların görüşlerine genel olarak bakıldığında ya da onların felsefi düşüncelerinin esaslarına göz atıldığında, az önce betimlediğimiz özelliklere ve zihniyete sahip bir Sokrates’ten kaynaklanmış olabilecek hiçbir şey bulunamaz onlarda; bulunacak olan, hayata dair genel bir uygulama şeklinde belirmiş şeydir. Bu durumda da önceki Sokratiklerin bile felsefelerine kaynaklık eden düşünceyi, böyle resmedilen bir Sokrates’ten ziyade başka bir yerden türetmiş oldukları görüşü daha uygun olacaktır; düşünüş biçimi hocasına benzemeyen Aristippos pek çok ortaklığa sahip olduğu Protagoras’tan daha kolay türetilmekle kalmayacak, Eukleides de diyalektik yönelimi yüzünden Elealılarla çok daha kolay ilişkilendirilebilecektir. En nihayetinde, bize bu şekilde resmedilen Sokrates’ten kinizmden başka bir felsefe çıkamayacağını söylemek zorunlu hale gelir. Gerçi bu da düşüncelerinde hâlâ eski öğretmeni Gorgias’la ilişkilendirilebilecek pek çok unsur barındıran Antisthenes’inki gibi değil de Diogenes’inki gibi bir kinizm olacaktır; bırakın bilimi bir öğreti bile oluşturmayan, şu bütünüyle saf ve kendine özgü yaşam biçiminden, şu “çılgın Sokrates”in yaşam biçiminden söz ediyoruz. Oysa Diogenes’e uygun düşecek sıfat olsa olsa “karikatürize edilmiş Sokrates”tir. Çünkü bu kopyada orijinalin özelliklerinden başka bir şey bulamıyoruz: ihtiyaçları azaltarak tanrısal kendine yeterliliğe yaklaşma, kuru bilgiden kaçınma, insanların aptallıklarını göstermek adına tanrının hizmetinde kanaatkâr bir yaşam sürme. Ne var ki bütün bunların felsefeyle çok az ilgili olduğu, dahası bunlarla felsefe alanında çok az iş yapılabileceği açıktır.

Devamı cogito bu sayıda

Und was Aristophanes angeht, jenen verklärenden, komple mentären Geist, um dessentwillen man dem ganzen Griechentum verzeiht, daß es da war, gesetzt, daß man in aller Tiefe begriffen hat, was da alles der Verzeihung, der Verklärung bedarf – so wüßte ich nichts, was mich über Platos Verborgenheit und Sphinx-Natur mehr hat träumen lassen als jenes glücklich erhaltene petit fait: daß man unter dem Kopfkissen seines Sterbelagers keine »Bibel« vorfand, nichts Ägyptisches, Pythagoreisches, Platonisches – sondern den Aristophanes. Wie hätte auch ein Plato das Leben ausgehalten – ein griechisches Leben, zu dem er Nein sagte – ohne einen Aristophanes!

Ve Aristophanes’e, onun o dönüşe dönüşe yüceleşen, kemale erdiren ruhuna gelince, nitekim onun sayesinde bütün bir Yunan Dünyası’nın mevcudiyetini bağışlayabiliriz, tabii birinin neyin bağışlanması gerektiğini ve dönüşe dönüşe yüceleştiğini derinlemesine fark ettiğini varsayarak. Başka hiçbir şey bilmiyorum ki şen şakrak bir şekilde bu petit fait’yi muhafaza etmekten ziyade, Platon’un o gizli kapaklılığının ve o Sphinksvari doğasının bir rüyetini bana gösterebilsin; onun ölüm döşeğindeki yastığının altında ne Kitabı Mukaddes’i ne Mısırlı ne Pythagorasçı ne de Platoncu bir şeyleri bulmuş olmalılar, Aristophanes’ten başka ne ola ki. Bir Platon nasıl olurdu da bir Aristophanes olmaksızın tahammül edebilirdi hayatına, o hayır dediği Yunan hayatına!

Friedrich Nietzsche, Jenseits von Gut und Böse
[İyilik ve Kötülüğün Ötesinde], § 28.

Giriş
Tek bir satır yazmamış ve belirli açılardan oldukça esrarengiz biri olan Sokrates’in Klasik Atina toplumunda yarattığı infialin hikâyesi, sadece kendisinden sonraki istisnasız bütün düşünürlerin değil, aynı zamanda ucundan kıyısından felsefeyle karşılaşmış sıradan insanların hemen hepsinin zihinlerine kazınmıştır. Sokrates’e dair bilgilerimiz tarihi vesikalara değil, ikinci el kaynaklara dayanıyor ve bu metinlerin önemli bir kısmı halen derinlemesine tartışma konusu edilmeye devam ediyor. Gerek Platon’un gerek Ksenophon’un aktardığı dramatik anlatılar, dolayısıyla onun yaşlı bir adam olarak idam edilmesinin güzel sanatlara dahi konu olan görüntüsü, modern insanın çoğunluğu için, masum bir düşünce insanının katledilmesinin yürek dağlayıcı sahnelerinden birini resmediyor. Bu resmin arkasında, Klasik Yunan’ın en çarpıcı figürlerinden biri olan Sokrates’in temsil ettiği şahsiyetin özellikle “Aydınlanma” düşüncesi sonrası “Akıl Çağı”nın timsali olarak kabul edilegelmiş olması da bulunuyor. Ondan bahseden antik kaynaklar sayesinde, Sokrates’in tarihi olarak yaşadığından şüphe etmek pek mümkün görünmüyor. Ancak çevresine bulanmış bütün o hayranlık dolu edebi hamasetten arındırılınca, bu tarihi şahsiyetin hakikaten kim olduğu meselesi öyle kolaylıkla halının altına süpürülebilecek durumda değildir. Kendisinden bahseden yazarların tasvir ettiği farklı Sokratesler, bir yandan tarihi Sokrates’i ete kemiğe bürünmüş vaziyette görmemize yardım ederken, öte yandan konuya dair hakikatleri perdeleyen körleştirici bir nitelik taşıyor. Dolayısıyla her bir müellifin ona dair sunduğu özgün veri, bir açıdan okura tarihi Sokrates’in yapbozunu tamamlama imkânı verirken, başka bir açıdan yapbozun resmini bir nebze daha karmaşıklaştırma riski taşıyor.

Sokrates’in tarihi kimliğine dair bildiklerimizin büyük çoğunluğu Platon’un ve Ksenophon’un eserlerine dayanıyor. Ancak kimliği ve kendine has eylemleriyle modern algıda bir dönemi kapatan, yanı sıra yeni bir felsefe yapma ve yaşama biçimi öneren tutumuyla düşünce tarihinin en keskin dönemeçlerinden birinde duran Sokrates’in, Klasik Atina toplumunda yarattığı yankılar Platon ve Ksenophon’un eserlerinden daha geriye dayanmaktadır. Klasik Çağ’ın Attika komedyaları, Platon’un diyaloglarındaki ağırbaşlı bilgeliğiyle ya da Ksenophon’un eserlerindeki dindar vakarıyla ön plana çıkan yaşlı adamdan başka bir tablo sunuyor. Bu tabloya Sokrates’in kimliği konusunda oldukça tartışmalı bir mefhum ve onun sıfat biçiminin –eirōneia ve eirōn– rehberliğinde bir bakış yönelteceğiz. Bu mefhumun içlemi ile kaplamını, nihayetinde ise Sokrates’in bu erken görüntüsüyle olan irtibatını ele alacağız.

Devamı cogito bu sayıda

Mahkemeye çağrıldığında Sokrates’in savunması ve yaşamının sonu ile ilgili ne düşündüğünü hatırlamak bence önemlidir. Başkaları da bunun hakkında çokça yazdı ve hepsi de onun cüretkar konuşma şeklini fark etti; bu da Sokrates’in sahiden böyle konuştuğunun kanıtıdır. Ancak açıkça belirtmedikleri bir şey vardı; Sokrates, ölümün yaşamdan daha arzulanır olduğuna inanıyordu. Bu yüzden onlar Sokrates’in cüretkar tavrını anlamsız buldular. Ancak, Hipponikos’un oğlu Hermogenes Sokrates’in arkadaşıydı ve ona göre, konuşmasında açıkça görülen ihtişamı niyetine uygundu. Mesela, Sokrates’in duruşmadan başka pek çok konuda daha fazla konuştuğunu gördüğünde ona şunu sordu: “Sokrates, savunman hakkında da düşünmen gerekmiyor mu?” [Sokrates] ise ilkin şöyle dedi: “Tüm yaşamım boyunca savunmam için hazırlanmadığımı mı düşünüyorsun?” Sonra Hermogenes şöyle sordu: “Nasıl hazırlandın?” Sokrates bu soruyu “Yaşamım boyunca hiç haksızlık yapmayarak; bunun en iyi savunma hazırlığı olduğunu düşünüyorum” diye yanıtladı. Sonra [Hermogenes] tekrar sordu: “Süslü bir konuşmanın Atina mahkemelerini büyülediğini ve bu mahkemelerin çoğu zaman masumları ölüme mahkum ederken merhamet uyandırıcı savunmalarından ya da büyüleyici konuşmalarından ötürü suçluları özgür bıraktığını görmüyor musun?” “Zeus aşkına, elbette görüyorum!” dedi. Sokrates, “dahası, savunmam üzerine iki kez derinlemesine düşünmeye çalıştım fakat daimon’um buna karşı çıktı” diye karşılık verdi. Hermogenes “Bu oldukça şaşırtıcı bir ifade” dediğinde, Sokrates, “Tanrının bile ölümün benim için daha iyi olacağını düşünmesini şaşırtıcı mı buluyorsun? Herhangi birinin benden daha iyi bir yaşam sürdüğünü kabul etmeyeceğimi görmüyor musun? Çünkü fark ettim ki, yaşamım boyunca dindar ve adil bir şekilde yaşadım - ki bu en tatminkâr şeydir; bu yüzden kendime hep derin bir saygı duydum ve gördüm ki, arkadaşlarım da beni bu yüzden övdüler. Ancak şimdi daha da yaşlanırsam, biliyorum ki yaşlılık beni kaçınılmazcasına yönlendirecek: gözlerim daha az görecek, kulaklarım daha az duyacak, daha yavaş öğreneceğim ve öğrendiğimi daha çabuk unutacağım. Eğer düşkünlüğümü fark eder ve bundan yakınırsam, yaşamdan nasıl keyif alabilirim?” diyerek bir kez daha konuştu. “Belki de” dedi, “Tanrı tüm iyiliğiyle, yalnızca doğru zamanda değil en kolay şekilde de yaşamdan ayrılmama izin veriyordur. Eğer bugün mahkum edilirsem, beni suçlayanlar için ölümüm en kolay yoldan gerçekleşmiş olacak, arkadaşlarımaysa zahmet vermeyecek ve onları derin bir üzüntüye de boğmayacak. Zira arkadaşlarının zihinlerinde utanç verici ya da rahatsız edici hatıralar bırakmamış biri, sağlıklı bir beden ve nazik bir ruhla öldüğünde nasıl olur da özlenmez? “Kendimi aklamak için her yolu denemem gerektiğini düşündüğümüz o zamanda, savunmam üzerinde çalışmamı engellerken” diyerek devam etti Sokrates, “Tanrılar haklıydı. Çünkü açıktır ki, şu anda yaşamımı sonlandırmak yerine bunu seçmiş olsaydım, hastalığın ve yaşlılığın getirdiği ızdıraplar içinde ölmeye hazırlanıyor olacaktım ki [yaşlılık], bütün zorlukların hücum ettiği ve herhangi bir keyif tarafından teskin edilemeyen şeydir.” “Tanrı şahidim olsun ki Hermogenes” dedi, “Bunu ben de istemezdim; ama şayet tanrıların ve insanların bana yakıştırdığı ve benim de kendimde gördüğüm tüm bu güzellikleri anlatmak jüriyi rahatsız edecekse, o halde ben de kölece bir yaşama devam etmek için yalvarmaktansa ölümü yeğlerim ve böylece, ölümden daha aşağı olan bir yaşamı seçmemiş olurum.” [Hermogenes’e göre] davacıları Sokrates’i devletin inandığı tanrıları tanımamakla ve onların yerine yeni tanrılar koyarak gençleri yoldan çıkarmakla suçladıktan sonra jüri önüne çıkan [Sokrates] şöyle dedi: [11] “Beyler, Meletos’un suçlamasında beni şaşırtan ilk şey, devletin inandığı tanrıları tanımadığımı nasıl söyleyebildiğidir. Çünkü etrafımda olan herkes, ortak şölenlerde ya da halka açık sunaklarda adadığım kurbanları görmüştür, şayet isteseydi Meletos’un kendisi de görebilirdi. Yeni tanrılar getirme suçlamasına gelince, sadece ne yapmam gerektiğini bana işaret ederek gösteren ilahi bir sesin var olduğunu söylemekle nasıl suçlu olabilirim? Nitekim, kehanetlerini kuşların ötüşlerinden ve insanların söyleyişlerinden çıkaranların tahminleri, seslere dayanır. Gök gürültüsünün seslendiğinden ya da en büyük kehanet yerinin o olduğundan kim kuşku duyar? Pythia bile kutsal tahtında oturup tanrının mesajlarını iletirken sesi kullanmıyor muydu? Ama bunun da ötesinde tanrının geleceği bildiği ve istediği kimseye önceden bildirdiği, herkesin söylediği ve inandığı bir şeyse, benim öne sürdüğüm de budur. Ancak onlar kuş fallarını, söyleyişleri, işaretleri ve kehanetleri kâhince uyarılar olarak adlandırırken ben önsezilerimi bu daimon’a atfediyorum ve bence bu şekilde, tanrıların gücünü kuşlara atfedenlerden daha gerçekçi ve daha dindarca konuşmuş oluyorum. Tanrıyla ilgili yalan söylemedim ve bunun kanıtı da şudur: Pek çok arkadaşıma tanrının nasihatlerini ilettim ve hatalı olduğum henüz görülmedi.”

Devamı cogito bu sayıda

Sokratik yöntem, ahlaki bir sorguyu tüm insanlara hizmet eden bir teşebbüse çevirir. Onu uygulamak için felsefi bir düşünce sistemine bağlı kalmak, özel bir tekniğin ustası olmak ya da teknik terimlere hakim olmak gerekmez. Sağduyuya sahip olmak ve ortak bir dil kullanmak yeterlidir. Yöntem hukukta, siyasette ve gerekçeli hükme ihtiyaç duyulan diğer bütün konularda faydalıdır. [...] Kısacası bu yöntem Sokrates’in en değerli mirası, Sokrates de Batı düşünce tarihinin belki de en bilinen kişisidir. (Farnsworth 2023: 11)

Burada Sokrates baştan sona yönteme dönüşmüş durumda. Roustang’ın söz dalaşı dediği şey şimdi “Sokrates’in en değerli mirası” olarak sunuluyor. Ama Sokratik yöntemin bu şekilde öne çıkarılmasıyla birlikte, yaşamlarımızı sorgulayan, “varoluştaki konumumuzu sarsan” öteki Sokrates’ten de vazgeçiliyor. Yöntem Sokrates tarafından ahlaki bir sorgulama çerçevesinde kullanılmış olabilir, bunu Farnsworth de kabul ediyor, ama Sokratik yöntemi herhangi bir felsefi yaklaşımı benimsemeksizin hukukta, siyasette, eğitimde, psikolojide, hatta iş hayatında kullanmak mümkün. Asıl amaç düşünme alışkanlıklarımızı değiştirmek; eleştirel bakmayı, düşüncelerimizi savunurken fanatizme düşmemeyi öğrenmek ve bunu belli bir alanda değil gerekçelendirmeye ihtiyaç duyulan her alanda yapmak.

Devamı cogito bu sayıda

... Görevli hazırladığı zehri bir kadeh içinde getirdi. Sokrates sordu: “Dostum, bu konuları sen bilirsin, ne yapmam gerekiyor benim?” Adam, “Sadece zehri iç, bacakların ağırlaşıncaya kadar dolaş, sonra da uzanıp yat; zehir kendi işini görecektir,” diye cevapladı... Sokrates’e kadehi uzattı. Sokrates çok huzurlu bir şekilde ve hiç tereddüt etmeksizin kadehi eline aldı... Ne yüzünün rengi ne de ifadesi değişti... kadehi dudaklarına götürdü, keyifli bir şekilde bir çırpıda sonuna kadar içti. İçimizden pek çoğu o âna kadar kendini tutabilmiş ve ağlamamayı başarmıştı. Ama onun zehri içtiğini, içip bitirdiğini gördüğümüzde artık dayanamadık. Ben de kendimi tutamadım; gözyaşlarım sel gibi akmaya başladı, yüzümü kapatarak için için ağladım... Kriton gözyaşlarını daha fazla tutamadığı için benden bile önce ayağa fırlayıp uzaklaşmıştı oradan. Çoktandır gözyaşlarına engel olmaya çalışan Apollodoros ise acısından hıçkırarak ağlamaya başlamıştı... Kendisiyse etrafta dolaştı, bacaklarının ağırlaştığını söyledikten sonra adamın dediğini yaparak sırtüstü uzandı... adam arada sırada ona dokunuyor, ayaklarını ve bacaklarını kontrol ediyordu. Sonra kuvvetli bir şekilde ayağını çimdikledi ve hissedip hissetmediğini sordu. Sokrates, “Hayır,” dedi. Bundan sonra da baldırlarına dokundu ve hep biraz daha yukarıya doğru çıkarak bize onun nasıl soğuduğunu ve katılaştığını gösterdi... soğukluk kalbine ulaştığında onun aramızdan ayrılmış olacağını söyledi. Bu esnada soğukluk karın bölgesi civarındaydı. Yüzünü açtı –örtülmüştü çünkü– ve son sözlerini söyledi: “Kriton,” dedi, “Asklepios’a bir horoz borcumuz var; ödeyin bunu, sakın ihmal etmeyin!” (117a8-118a8).

Sokrates’in ölmeden az önce üzerine örtülmüş bezden kafasını çıkartarak söylediği bu sözler pek çok çalışmaya konu oldu: “Ey Kriton, Asklepios’a bir horoz borcumuz var; ödeyin bunu, sakın ihmal etmeyin!” (Ὦ Κρίτων, ἔφη, τῷ Ἀσκληπιῷ ὀφείλομεν ἀλεκτρυόνα· ἀλλὰ ἀπόδοτε καὶ μὴ ἀμελήσητε). Zehrin Sokrates’in bedenine işleyişi orada bulunanlara adeta bir anatomi dersindeymiş gibi teknik ve klinik terimlerle anlatılırken, ondan artık bir cesetmiş gibi üçüncü tekil şahıs olarak söz edilmeye başlanmışken dilinden dökülen bu sözlerle ne demek istemiştir Sokrates? Son sözler onun ağzından öyle kritik bir anda çıkmıştır ki, kimsenin “ne demek istiyorsun Sokrates?” demeye zamanı dahi olmamıştır. Açıkçası bir filozofa dair olağanüstü bir kapanış sahnesidir bu. Sokrates yaşam ile ölüm, geçmiş ile gelecek arasında söylediği bu sözlerle ironi mi yapmıştır, yoksa onun söylediklerini kelimesi kelimesine mi anlamak gerekir? Asklepios sağlık tanrısıdır; onun tapınağında şifa bulanlar, bir horoz ya da keçiyi, boynuna hastanın ve hastalığın isminin yazılı olduğu bir tablet asarak tanrı için kurban etmektedir. O halde son sözleri anlamak için felsefeyle ölüm ve yaşam, hastalık ve sağlık arasındaki özel bağı düşünmek gerektiği konusunda daha en baştan bir yönlendirmeye sahibiz. Peki kim, hangi hastalıktan kurtulmuştur? Tanrıya ödenmesi gereken borç bedenle mi ruhla mı, geçmişle mi gelecekle mi ilgilidir? Yoksa bizzat yaşamın kendisi midir hastalık ve ölmek üzere olan Sokrates bu yaşam hastalığından mı kurtulmaktadır? Peki Sokrates’in son sözlerindeki anlam diyaloğun yüzeylerinde mi yoksa derinlerinde mi araştırılmalıdır? Belki de aşırı ciddiyeti gerektiren bir olay karşısındaki üzüntüyü dağıtmak için bir şaka yapmış, dostlarını olumsuz duyguların etkisinden kurtarmak istemiştir. Şu da olabilir: Kehanetvari sözleri seven Sokrates, takipçilerine uğraşmaları için bir bilmece bırakmış, onları bu yolla felsefe yapmaya teşvik etmiştir.

Devamı cogito bu sayıda